Televizioni i supozuar i “shërbimit publik”, TVP – i cili për tetë vjet shpërtheu propagandën më të ndyrë, mashtruese, abuzive për partinë në pushtet – është marrë përsipër nga qeveria e re. Ish-stafi largohet, stacioni shpallet i falimentuar si një ndërmarrje tregtare, por me shpejtësi rifillon transmetimin
Nga Timothy GARTON ASH
“Evolucion apo revolucion”? Pyetja që sot shtrohet në Poloni mbërthen dilemën e përpjekjes për të rivendosur demokracinë liberale – pas tetë vjetëve të kapjes së shtetit nga populistët. A duhet, për shembull, të bie germa e një ligji specifik për të rivendosur sundimin e ligjit si kusht të përgjithshëm? Përvoja polake do të na tregojë diçka të rëndësishme për të ardhmen e demokracisë brenda vendeve anëtare të BE-së. Gjithashtu parasheh një sfidë me të cilën Shtetet e Bashkuara mund të përballen në fund të presidencës së dytë të Donald Trumpit. Kanë qenë dramatike javët e fundit të politikës polake, të ashpra dhe ndonjëherë të çuditshme. Dy ish-ministra të qeverisë së mëparshme në pushtet të Ligjit dhe Drejtësisë (PiS), të dënuar për falsifikimin e dokumenteve teksa ishin në poste publike, strehohen në pallatin e presidentit – shokut të tyre të partisë, Andrzej Duda. Derisa Duda është larg në një takim tjetër, policia i arreston në pallat dhe i çon në burg. Presidenti thotë se janë “të burgosur politikë”, flet për “terrorin e sundimit të ligjit” dhe madje bën një krahasim me Bereza Kartuskan – kampin famëkeq të përqendrimit në Poloninë e viteve 1930. PiS-i nis një protestë duke vendosur ikonografinë e lëvizjes së Solidaritetit që çoi Poloninë drejt lirisë në vitet 1980. Udhëheqësi i PiS-it, Jarosław Kaczyński, thotë se politikanët e arrestuar janë heronj të cilëve duhet t’u jepen nderimet më të larta të vendit. E kaluara vërtet tragjike dhe frymëzuese e Polonisë, riciklohet si parodi groteske.
Në këtë dramë ndërthuren tri fije të ndryshme. Më e dukshmja, ekziston vështirësia për të rivendosur institucionet e një demokracie liberale, të ndërtuara nga e para mbi rrënojat e një sistemi të tipit sovjetik pas vitit 1989 dhe më pas objekt i shkatërrimit sistematik pas vitit 2015 – kur PiS-i erdhi në pushtet – në vendin që mbetet anëtare e Bashkimit Evropian. Ashtu si Viktor Orbáni në Hungari, Kaczyński bëri përpjekje të mëdha për të mbajtur fasadën e një shteti demokratik, pluralist, të sundimit të ligjit në përputhje me standardet e BE-së. Siç thotë një studiues tjetër juridik, keni të ashtuquajturit gjyqtarë që japin të ashtuquajturat vendime në bazë të të ashtuquajturave ligje. Nëse doni, mund ta quani Konstitucionalizimi Potemkin. Si rezultat, rivendosja e demokracisë liberale është gjithnjë e më e vështirë sesa ishte krijimi i saj fillestar pas përfundimit të komunizmit ,ë 1989. Është më pak e vështirë nga jashtë, sepse në vend që të jetë ende në Paktin e Varshavës dhe në Comecon të dominuar nga Kremlini, Polonia është në NATO dhe në BE. BE-ja jo vetëm që duartroket përpjekjet e qeverisë së re, por po e shpërblen me fondet e BE-së që së shpejti mund të jenë mbi 100 miliardë euro – të cilat iu ndaluan qeverisë së mëparshme për shkak të shkeljeve të shtetit të së drejtës.
Është më e vështirë nga brenda, sepse nuk është, si në vitin 1989, diktaturë njëpartiake e imponuar nga jashtë e për të cilën pothuajse të gjithë polakët – përfshirë shumë nga ish-mbajtësit e pushtetit komunist – ranë dakord se duhet të transformohet përmes një revolucioni paqësor. Përkundrazi, është rrëmujë e bërë tërësisht vetë, e mbuluar në pjesën më të madhe me ligje të miratuara nga një shumicë parlamentare e zgjedhur në mënyrë demokratike. Së dyti, është një rast hiperpolarizimi, lajmesh të rreme dhe histerie që të kujtojnë Shtetet e sotme të Bashkuara. Ashtu si republikanët MAGA [Make America Great Again] dhe demokratët e majtë, mbështetësit e Kaczyńskit dhe Tuskut jetojnë në realitete të ndryshme, duke denoncuar secili tjetrin për shkelje të shtetit të së drejtës dhe për tradhti kombëtare. Një demokraci e qëndrueshme liberale varet nga konsensusi bazik shoqëror rreth legjitimitetit të institucioneve kyçe, si Parlamenti, Presidenca, gjykatat e pavarura dhe media e lirë. Si mund të rikrijoni një demokraci liberale që funksionon mirë, kur nuk ekziston ai konsensus minimal social?
E fundit, por jo më pak e rëndësishme, është roli i individëve. Kaczyński dhe Tusku kanë luajtur rol kryesor në politikën polake për një çerek shekulli dhe ata e urrejnë guximin e njëri-tjetrit. Kaczyński, si shembull kryesor i stilit paranojak në politikë, u ngjit në foltoren parlamentare – disa momente pasi qeveria Tusk u betua – dhe denoncoi kryeministrin e ri si “agjent gjerman”. Në krizën aktuale, fatal është presidenti i vendit. Duda është i dobët, i kotë, lëkundet lehtësisht dhe zakonisht përfundon duke kryer porosinë e Kaczyńskit. Ish-mendori i doktoratës së tij e quan “të lëkundur”. Sipas kreut të parë shumë të respektuar të gjykatës supreme të Polonisë, Adam Strzembosz, presidenti i cili tani i bën thirrje BE-së të ndalojë shkeljet e Kushtetutës nga qeveria e re, jo më pak se 13 herë e ka shkelur vetë kushtetutën. Në vend që të luante rolin jetik të kreut neutral të shtetit, gjatë tranzicionit të vështirë politik, ai është bërë edhe më partiak, duke ua ofruar kriminelëve të dënuar strehimin në pallatin presidencial dhe duke bërë hiperbola të kota.
Qeveria e re thotë se dëshiron pastrim të shpejtë të Stallave të Augeut, përpara se të fokusohet në të ardhmen e Polonisë. Kjo është më e lehtë të thuhet sesa të bëhet, veçanërisht duke pasur parasysh fuqitë e konsiderueshme të vetos dhe vonesat e Dudës. Meqenëse PiS-i ka strategji politike, ndoshta është për kaosin histerik që të zgjasë sa më gjatë që të jetë e mundur, me shpresën se votuesit do t’ju kthehen atyre në zgjedhjet lokale të prillit ose në ato evropiane të qershorit. Ka ende pak shenja për këtë; në fakt, sondazhet sugjerojnë të kundërtën. Por, kjo nuk mund të përjashtohet. Përtej kësaj, sfida më e madhe për Tuskun dhe partnerët e tij të koalicionit do të jetë t’i rezistojnë tundimit për të ndërruar vendet, duke instaluar besnikët e tyre partiakë. Me pak fjalë, Polonia duhet të rindërtohet më mirë. Deri në fund të këtij mandati parlamentar, në vitin 2027, transmetuesi publik duhet të jetë më solidar e më i paanshëm, gjykatat më të pavarura, presidenti më i lartë se partitë, ndërmarrjet shtetërore më jopartiake, administrata publike dhe shërbimet e sigurisë më të pavarura – jo vetëm nga sa ishin nën PiS-in, por seç ishin nën qeveritë e mëparshme polake, duke përfshirë edhe ato të mëparshme të vetë Tuskut përpara se populistët të vinin në pushtet. Këtu është testi i vërtetë, puna e vërtetë e Herkulit./Koha/