Nëna e Gjergjit, që vazhdimisht është prezantuar si Voisava e që në latinishten dhe sllavishten e vjetër mund të deshifrohet dhe lexohet edhe si Vjosava, (ne deshifrim historianët sllavë germën “o” e kanë vendosur para germës “j”) temë e cila deri tani nuk ishte lëndë me interes të madh në hulumtimet për periudhën e Skenderbeut. Si argument se emri Voisava mund të lexohet edhe ndryshe kamë marrë përkthimin e Barletit në gjuhën frënge të sh.18 ku emri i nënës se Skënderbeut është i shënuar si Vjeisava.
Deri me tani shtylla gjenealogjike e Skënderbeut nga ana e nënës mbaronte vetëm me të dhëna personale dhe në ca momente me disa të dhëna të përgjithshme për prejardhjen e saj nga një fis aristokrat i Pollogut.
Të dhënat burimore për Vjosavën janë të përmbledhura në dy burime kryesore:
1. Gjon Muzaka, në Gjenealogjinë e tij , në tri vende e përmend nënën e Skënderbeut.
2. Burimi i dyte është Marin Barletit, i cili duke informuar për prindërit e Skënderbeut thotë se nëna e tij ishte Voisava. I pari që flet për Vojsava Kastriotin është Marin Barleti (1508) i cili shkruan se ajo ishte bashkëshortja e Gjon Kastriotit dhe bija e princit fisnik të Triballëve, por nuk përcakton përkatësinë etnike të saj. Familja aristokrate e Muzakajve kishte lidhje miqësore të ndersjelltë me atë të Kastrioteve.
Gjon Muzaka në mënyrë eksplicite çon drejt mendimit se ajo rrjedh nga një familje shumë e lartë aristokrate, kurse Marin Barleti shënon se nëna e Skënderbeut ka qenë bija e njërit ndër më të njohurit të të parëve tribaldian i cili ishte sundimtar i Pologut.
Unë duke përdorur metodën e historisë komparative për krahasimin e historisë politike të Pollogut dhe rajoneve fqinje, në dekadat e fundit të sh.14, me lajmet e dhëna burimore, pata mundësi ta identifikoj babanë e Vjosavës, e që ka qenë sundimtar i Pollogut.
Sipas njohurive në shkencën e historisë, babai i Skënderbeut, Gjoni duke e marrë vendin e babait të tij, i cili llogaritet të ketë pasur pasuri të pa tundshme edhe në krahinat e Dibrave, nga fundi i sh.14, u vu në krye të familjes së Kastriotëve. Në atë kohë ai qe martuar me Vjosavën. Njohuritë e këtilla i krahasojmë me lajmet e burimeve të dhëna, ku shënohet se babai i Vjosavës ishte mbret i Pollogut.
Nga këto të dhëna del se ai udhëhiqte me Pollogun para se të binte nën sundimin osman dhe mund të supozohet se Pollogu qe pushtuar shpejt pas pushtimit të Shkupit më 1392, koha kur në dokumente, si zotëri i Pollogut përmendet Gërguri dhe kufiri i shtetit të tij përputhej me atë të Vuk Brankoviqit.
Dokumenti më kryesorë dhe më i vlefshëm që e përmend princin shqiptar të Pollogut me emrin Gërguri është shkrimi i eremonahut Mihajli nga kisha “Leshka” e Pollogut, e që do të ketë qenë shkruar në vitet 1366-1371. Dokumenti thotë se prifti Mihon i fshatit të Pollogut-Debrishtë na ka lënë disa shkrime, nga koha kur mbret i Pollogut ishte Gërguri.
Bullgari Ivan Ivanov, në veprën e tij “Bllgarski starini”, mendon se pas vrasjes së Vukashinit më 1371 te lumi Marica, me territoret e Maqedonisë Lindore vazhdon të sundojë djali i tij Marko i njohur më vonë si Krali Marko. Me që sundimtari i Pollogut, Gërguri kishte pasur bashkëpunim me Vukashinin edhe më herët, vazhdon të bashkëpunojë edhe me Krali Marko me qëllim që tu kundërvihen osmanlinjve.
Profesori dhe kundërshtari shumë i madh rreth origjinës së nënë së Skënderbeut, Petreski, duke hulumtuar burime të shumta si “Stari srpski zapisi, nga L. Stojanoviq; Bëlgarski starini od Makedonija nga I.Ivanov; Q. Radojiçiq – Ko je podigao manastir Zaum ; M. Diniq, Oblast Brankoviqa,; R. Mihalqiq, Kraj srpskog carstva,; M. Shuica, O Cezaru Gerguru, që të jetë sa më i fuqishëm në tezën e tij, më bëni një shërbim shumë të madh dhe unë nuk duhej të lodhem edhe aqë shumë por vetëm të analizoj burimet që ai mi prezentoi e që i kishte hulumtuar më herët.
Ai në bazë të burimeve ka vërtetuara se Tribalda është mbiemër personal i Vjosavës dhe nuk ka të bëjë me atë se ajo i ka takuar fisit të Tribalëve i cili fis ka qenë thrrakas dhe nuk është shtrirë në Pollog dhe nuk ka asnjë lidhje me sllavët.
Si kundërpërgjigje, unë e kamë analizuar këtë mbiemër dhe kamë ardhur në përfundim se mund të deshifrohet vetëm me anë të gjuhës shqipe dhe ka për kuptim token e lagur, te balta, tri baltat, te rruga e baltës; toponime këto që edhe sot i hasim në vendbanimet shqiptare.
Pra sipas mbiemrit që ka përdorur nëna e Skënderbeut Vjosava Tribalta del se ajo ka qenë me origjinë shqiptare sepse mbiemri i sajë mund të shpjegohet vetëm nëpër mes të gjuhës shqipe.
Argumenti i dytë që bie Petreski është ai se ajo ka qenë e bija e Gërgurit, mbretit të Pollogut, i cili pohim është plotësisht i pranueshëm sepse ai ka dokumente shumë të fuqishme se me të vërtetë në kohën për të cilën na flasim, mbret i Pologut ka qenë Gërguri, por ajo nuk i ndihmon kurrgjë kolegut tim sepse emri Gërgur nuk është i origjinës sllave dhe mund të deshifrohet vetëm duke përdorur gjuhën shqipe. Pra Gërgur mund të ketë qenë emër që në thelb ka emrin e gurit dhe mund të ketë qenë emër dhe mbiemër Ger- Guri ose Guraz Guri, Gurit Guri, Gjergj Guri, emra e mbiemra që edhe sot përdoren tek shqiptarët.
Pra këto dy argumente rreth origjinës së nënës së Skënderbeut dhe babait të sajë jënë shumë të fuqishme, dhe duhet ta falënderoi kolegun tim, i cili duke dashur të më gjuaj, guri i kthehet dhe i bie në kokë atij.
Kjo temë ka qenë dhe është vazhdimisht aktuale, por pas përkthimit të librit të Oliver Shmitt u bë edhe më aktuale. Unë para disa ditësh nëpër mes të Internetit dhe gazetës Lajm e revistës Albanica iu përgjigja Shmitit të cilin e kam shok dhe bashkëpunëtor të mirë, po edhe historianëve tjerë që shumë sende nuk i kanë të qarta në lidhje më Skënderbeun. Shmitt, po edhe shumë historianë tjerë që merren me këtë periudhë vazhdojnë ti hulumtojnë dhe analizojnë vetëm burimet latine, dhe po ti analizojnë edhe burimet osmane që flasin për Skënderbeun do të shohin dhe do të binden se origjina e tij, babait të tij, gjyshit e stërgjyshit janë të pastër shqiptarë, po edhe origjina e nënës së ti dhe gjyshit nga nëna janë po ashtu pastër shqiptarë.
Vojsava, nëna e Skënderbeut ishte halla e Lekë Dukagjinit
Duke ecur në kërkim të vendorigjinës së familjes princore të Kastriotëve, të territoreve ku shtrihej fisi i Kastriotëve, pa i vënë qëllim vetes të gjurmoj autorë e vepra të ndryshme, toponime,gojëdhëna e legjenda, që flasin për lidhjet e Gjergj Kastriotit me Mirditën, të cilat nuk mungojnë edhe për trevat fqinje me të, është e domosdoshme të ndalemi tek një tjetër ponim lapidar, për të cilin, çuditërisht, ka heshtur historiografia shqiptare gjatë gjysmës së dytë të shekullit XX, siç po hesht edhe në ditët tona.
Ky pohim na vjen nga përfaqësuesi i madh i Rilindjes Kombëtare Shqipëtare – Gavril Dara i Riu, i cili, në një jetëshkrim të tij, duke folur për të ardhurit në Palac Adriano të Italisë fill pas vdekjes së Gjergj Kastriotit, shkruante: “Ndër këta, të parët, prindërit e mi, që emërtohen gjer më sot Mërkuri e Njani i Dharenjëve, gjërinj (gjini, fis, gjak-shënimi im) të Kastriotit nga ana e Vojsavës, së jëmës së tij, së biljes (bijës-shënimi im), së Prenkut të Mirditëve”.
1) Kjo e dhënë, e cila është me shumë rëndësi për zbulimin e të vërtetave historike, që kanë të bëjnë me vendorigjinën e Kastriotëve, në një variant tjetër na paraqitet në këtë mënyrë: “Midis tyre, ndër më të parët (që erdhën në Palaco – Adriano-shënimi im) ishin gjyshërit e mi, që përmenden gjer më sot, Mërkuri e Njani i Dharenjëve, gjërinj (gjini,fis, gjak-shënimi im) të Kastriotëve nga ana e Vojsavës, së jëmës së tij, që ishte e bija e princit të Mirditasve”, 2) -variant që nuk ndryshon esencialisht nga varianti i parë e që kërkon të studiohet me vëmendje nga të gjithë ata që merren me çështjen e vendorigjinës së familjes princore të Kastriotëve.
Ky pohim, që është një fragment i autobiografisë së Rilindasit Gaveril Dara i Riu, flet shumë. Ai dëshmon, së pari, se të parët e poetit të madh ishin shpërngulur që herët nga trevat e Mirditës etnografike, pikërisht fill pas vdekjes së Gjergj Kastriotit, atëherë kur invadorët turq kishin pushtuar qytetin e Shkodrës-portën veripërendimore të Mirditës etnografike e po suleshin drejt maleve të saj, duke djegur e shkatërruar gjithshka.
Së dyti, duke treguar se të parët e poetit Gravil Dara i Riu kishin zbritur në Palac-Adriano më 1482, 3) ai bëhet më i besueshëm se historianët e tjerë që janë marrë me vendorigjinën e Kastriotëve dhe territoret ku shtriheshin ata, sepse kemi të bëjmë me një njeri të ditur, që na rezulton pinjoll i lavdishëm i një dere princore të Mirditës, ose i një shtëpie të parë, i cili duhet të ketë pasur të dhëna të sakta për fisin e vet, krahasuar me të tjerë historian që janë marrë me këtë çështje.
Kështu Gavril Dara i Riu bëhet më i besueshëm se M. Barleti, i cili e paraqet Vojsavën-nënën e Gjergjit zëmadh, “bijë të princit të Tribalëve” 4) – fis që, siç shënon përkthyesi S. Prifti, Barleti i quante “banorë në trevat e Maqedonisë dhe të Bullgarisë së sotme”, “banorë sllavë të këtyre vendeve”.5), siç pohon përkthyesi.
Dhe është më i besueshëm se historianët e tjerë rilindasi ynë i madh, kur na kujton se të parët e tij kishin zbritur nga viset e Mirditës etnografike pikërisht më 1482, vit që përkon me të dhënat e historiografisë shqiptare për emigrimin e madh të Kastriotëve e të Dukagjinëve, po në këtë mot, kryesisht drejt Italisë. Këtë të dhënë, ndoshta, as M. Barleti, as Fan Noli nuk e dispononin.
Çështja, pra, duhet kuptuar e analizuar me përgjegjësinë e historianit objektiv, kur na thuhet qartë e prerë se Gavril Dara i Riu ishte fis, gjak e gjini me Kastriotët nga e ëma e Gjergjit-Vojsava, që ishte “bijë e princit të Mirditasve”. Çdo interpretim, që kërkon të hedhë hije mbi këtë të vërtetë, nuk mund të qëndrojë përpara logjikës së fakteve, kur mbajmë parasysh se kemi të bëjmë me të dhënat e një njeriu të ditur e të përgjegjshëm, jo vetëm për fisin e tij, por edhe për çështjen kombëtare.
Askush më mirë se vetë poeti nuk mund të flasë për fisin e vet, kur ai, me të dhënat që na sjell, shkon më tej se M. Barleti në kohë. Askush nuk ka të drejtë të thotë se një njeri kaq i ditur dhe kaq i interesuar për fatet e kombit të vet, mund të ketë fantazuar për ta paraqitur Vojsavën si bijë të një princi mirditas, siç bën poeti në shënimet autobiografike në hyrje të poemës madhore “Kënga e Sprasme e Balës”. Ca më tepër duhet theksuar kjo, kur dimë se emri Mirditë në ato mote fshihej shpesh pas emrit Dukagjin, vatër e të cilit ishte Mirdita që nga shekulli VII e më herët.
Duke iu referuar kësaj të vërtete, stdiuesi Luan Muhameti, në një të përditshme shqiptare, sikur të kishte bashkëbiseduar me rilindasin e madh, pohon se
“ Vojsava ishte bijë e Dukagjinëve, halla e Lekë Dukagjinit”. 6) Dhe një pohim i tillë hedhe një dritë të madhe mbi vendilndjen e nënës së Heroit tonë kombëtar.
Origjina mirditore e Vojsavës, që është vështirë të kundërshtohet pa sjellë dokumente më të besueshme se të dhënat e Gavril Dara i Riu, do ta nxirrte Gjergj Kastriotin vetëm nip Mirdite, po t’i besohej tezës që e redukton Mirditën fillestare në një zonë të ngushtë, siç mund të ishte Grykë-Oroshi dhe Kodra e Mashtërkorëve. Por, për të shkuar më tej në kërkim të së vërtetës historike, në kërkim të vatrës qëndrore të Kastriotëve, na vinë në ndihmë edhe pohime të historianëve të ndryshëm në trajtën e legjendave, ose të supozimeve, që kanë brënda tyre “grimca” të të vërtetave të mëdha!
Kështu historiani K. Frashëri, si edhe të tjerë, përmend që “… udhëtari freng Ami Bue, shkruante se kishte dëgjuar që Skëndërbeu kishte lindur në fshatin Kastër të Mirditës,… gjysmë ore larg fshatit të sotëm Vig”.7). Këtë pohim na e kujton edhe albanologu gjerman Johan Von Hahn, kur flet për “zbulimin” e “një vendlindjeje të re të Skëndërbeut”, diku afër një kështjelle të vjetër, në fshatin Kastër të Mirditës. Po këtë të vërtetë pohon edhe A. Gega, kur shkruan se “Duhet pranuar se mbiemri Kastriot vjen nga Kastri me origjinë romake”.
9)Duket, pra, se Prenku i Mirditës, që nga historianë të ndryshëm quhet princi i kësaj treve, e martoi të bijën-Vojsavën, me një Kastriotas-Gjonin, të fshatit Kastër, tek një derë tjetër princore, ose tek një tjetër shtëpi e parë, siç ishte e modës në atë shekull, por edhe siç ishte në zakonet e kësaj treve. Dhe, duke i bashkuar natyrshëm të dhënat që sjell Gavril Dara i Riu për Vojsavën dhe fisin e vet, me pohimin e A. Gegës, sipas të cilit “mbiemri Kastriot, që ka mbijetuar në histori, lidhet më shumë me lokalitetin (fshatin- shënimi im) e Kastrit në Mirditë, ….. se sa me lokalitete të tjera, që kanë të njëjtin emër”,
10) bindeni se vendorigjina e Kastriotëve duhet konsideruar Mirdita etnografike. Për këtë të vërtetë na dëshmon edhe një rilindës tjetër i shquar-Zef Jubani. Nëpërmjet ca vargjeve lapidarë, të cilët nuk mund të konsiderohen “pjellë e fantazisë” së tij, por pasqyrë e të vërtetave historike, ky rilindas na çon bash tek vendorigjina e Kastriotëve, në Kastër të Mirditës, kur shkruan:
“Leu nji yll në Shqipni,
Me na shndritë, me na drejtue;
Me shumë dije e me trimni,
Andej Kastrit asht shenjue:
Gjergj Kastrioti këtij i thonë,
Skënderbeg shumëkush donë”! 11)
Një argument më tepër në favor të tezës që e konsideron Mirditën si vatër të fisit të Kastriotëve, mund të konsiderohet edhe fakti që bashkëluftëtarë të Gjergj Kastriotit në betejat legjendare kundër turqve, përveç të tjerëve, ishin edhe Pal, Lekë e Nikoll Dukagjini, që i kishin zotërimet e tyre në trevat e Mirditës, Pjetër, Ndre e Gjon Përlati nga fshati Përlat i Mirditës, Pal e Gjergj Kuka nga fshati Shebe i kësaj krahine, Kojë Zaharia – nipi i Tanush Dukagjinit, vëllezërit e lavdishëm Gjon, Pal dhe Andrea Gazulli, bij të fshatit Gazull, fare afër Kastrit në Vig të Mirditës.
12) Nuk besojmë që kryetrimi të ketë pasur kaq bashkëluftëtarë të lavdishëm nga ndonjë trevë tjetër e Shqipërisë, sa nga ajo e Mirditës etnografike! Edhe rrjedha e mëvonshme e historisë, veçanërisht e historisë së trevës së Mirditës, sikur i vjen në ndihmë tezës mbi origjinën mirditore të Kastriotëve. Për këtë flet fakti që Mirdita jo vetëm e trashëgoi, por dhe e përdori si flamur të saj flamurin e Gjergj Kastriotit edhe në periudhën e rëndë të robërisë turke, deri edhe si duvak për nuset mirditore.
Këtë e pohon edhe Doktori i shkencave historike Pal Doçi, kur kujton se edhe udhëtari frëng Ami Bue shkruante: “Flamujt e tij (të Skëndërbeut) ishin të kuq me shqiponjën e zezë me dy krerë, sikundër e kanë edhe mirditasit”.
13). Edhe pohimi i kryengritësve mirditorë në protestën drejtuar Valiut të Shkodrës në vitin 1901, ku shkruhet se “flamuri ynë do të jetë ai i Gjergj Kastriotit, që, prej kohësh, valëvitet në majat e zbardhura nga bora e Shën- Palit”, 14) të njëjtën gjë vërteton.
Për të vërtetën që flamuri i mirditasve, si pasardhës dhe vazhdues autentikë të Dukagjinasve, ishte pothuaj, si ai i Kastriotëve, (ose anasjelltas) na dëshmon krahasimi midis Stemës së Dukagjinëve e të Kastriotëve me flamurin e Mirditës, të ruajtur pikërisht afër Kastrit të Mirditës- në fshatin Kashnjet: Eshtë e njëjta shqiponjë dykrenare, me krahë të nderë, paralel me trupin e shqiponjës, me ndonjë stilizim të lehtë.
Ndoshta këto të vërteta i ka ditur poeti i Rilindjes Kombëtare-Risto Siliqi, kur e ka quajtur Mirditën “trimneshë e dheut”, dhe “I Arbërisë fis i kryekreut”, që vuajti prova, por s’i mbeti shtegut “Dhe ia mbajti jazin Skëndërbegut”.
15), duke dëshmuar edhe ky rilindës i shquar se Mirdita është vendorigjina e Kastriotëve!
Se nuk mund të jetë rastësi që një krahinë e tillë, krahas Himarës në Jug, të mbetej në shekuj vatër e qëndresës antiosmane dhe një ishull i rrallë i katolicizmit në një popull, 75% e të cilit ishte islamizuar. Për rrjedhojë, nuk është qyteti i Shkodrës “kryeqytet i katolicizmit” në Shqipëri, siç pohojnë ca studiues, por Mirdita! Dhe kështjellë e lirisë, kështjellë e katolicizmit në këto anë, nuk qenë thjeshtë malet, por zemrat e mirditorëve, ku rridhte gjaku i kuq i Dukagjinëve dhe i Kastriotëve legjendarë!. Se nuk fantazonte as poeti zëëmbël Lasgush Pradeci, kur vjershëronte:
“S`hyn dot ti turk e turqeli
Në kullat mirditore;
Të prêt në pritë e në frëgji
Mirdita pushkëmizore”! 16)
Edhe legjenda për shaminë e zezë që kanë përdorë vajzat dhe grate mirditore, e cila është unikale në Ballkan e më gjërë, sikur i kapërcen kufinjtë e legjendës, kur shpjegohet e lidhur ngusht me fatet historike të kësaj treve. Se ajo na thotë që shaminë e zezë vajzat dhe grate mirditore e vunë mbi kokë pikërisht atëherë kur vdiq Gjergj Kastrioti, ai që u kishte mbrojtur nderin dhe lirinë në vitet e robërisë turke!
Për këto të vërteta duket se bën fjalë, disi në formë fluide, edhe studjuesi e poeti Moikom Zeqo-Mjeshtër i Madh i Punës- në një shkrim kushtuar papës me origjinë shqiptare Klementi XI-Albani, ku flet për kuvendin e Arbërit, i cili u mblodh në fshatin Mërçi të rrethit të Lezhës më 14-15 janar të vitit 1703, pikërisht në një fshat të banuar edhe sot e kësaj dite nga mirditorët. Ky studiues, pasi e vlerëson këtë kuvend si një nga ngjarjet më të mëdha të historisë kulturore të Shqipërisë në shekullin XVIII, shtron ca pyetje që tingëllojnë edhe si teza, të cilat duken se “miratojnë” parashtrimet tona për familjet legjendare të Dukagjinëve dhe Kastriotëve:
“Përse u zgjodh pikërisht fshati Mërçi pranë Lezhës-pyet autori, si vëndi më i përshtatshëm për Kuvëndin e Arbërit? Pse pikërisht ky vënd dhe jo ndonjë vënd tjetër?- e vijon më tej pyetjen ai. A ka të bëjë zgjedhja e këtij vëndi historik-vazhdon përsëri studjuesi-me evokimin e mrekullueshëm dhe të paharruar të Atletit të Krishtit Gjergj Kastriotit – Skënderbeut, që mbylli sytë pikërisht në Lezhë?”
17).Dhe përgjigjet nënkuptohen: Kuvëndi i Arbërit u mblodh pikërisht afër qytetit të Lezhës, ku Gjergj Kastrioti kishte organizuar beslidhjen e madhe të shqiptarëve kundër turqve, pikërisht afër Kastrit, i cili na rezulton, siç pohojnë historianët, vatra e familjes princore të Kastriotëve. Kuvëndi i Arbërit u mblodh pikërisht brenda atyre territoreve që njiheshin si territoret e Arbërit mesjetar, që shtriheshin midis lumenjve Drin e Mat e që shkonin gjer përtej Pashtrikut, territore që u përkisnin dy familjeve: Dukagjinëve dhe Kastriotëve.
Dhe të gjitha këto bëheshin për të ripërtërirë epokën skënderbejane pikërisht në ato troje, ku lindi kryetrimi, ku u kurorëzua, ku organizoi besëlidhjen shqiptare dhe ku mbylli sytë përjetë, duke mbetur një yll i pashuar në qiellin e historisë së kombit Shqiptar!
/TV Arbëria