Kadare mori Çmimin Ndërkombëtar Booker në vitin 2005. Në librat e tij, autori prodhimtar shqiptar ofroi një dritare në psikologjinë e shtypjes. Ja nga të filloni, sipas The New York Times.
Ismail Kadare, autori më i famshëm shqiptar i një brezi, ishte një shkrimtar prodhimtar që shpesh gjente mënyra për të kritikuar shtetin totalitar të vendit, pavarësisht nga rreziqet që përfshiheshin. Shpesh, ai e fshehu përbuzjen e tij në mite dhe alegori, shkruan The New York Times
Ndërsa vepra e tij u përkthye, në frëngjisht dhe në shumë gjuhë të tjera, Kadare i ofroi Perëndimit një pamje të jetës në atë që për vite me radhë ishte një shoqëri shumë e mbyllur dhe vendi i fundit në Europë që braktisi komunizmin. Ai vdiq të hënën në Tiranë, kryeqyteti i Shqipërisë, në moshën 88-vjeçare.
Kadare mori famë ndërkombëtare gjatë një prej kapitujve më të errët të Shqipërisë: diktaturës së Enver Hoxhës, tiranit komunist që vdiq në vitin 1985. Për dekada, Kadare jetoi me frikë. Ai eci në një vijë të kujdesshme, duke kritikuar dhe qetësuar në mënyrë të alternuar regjimin.
Ndonjëherë ai lartësohej. Ndonjëherë ai syrgjynosej. Në mesin e viteve 1980, atij iu desh të kontrabandonte dorëshkrimet e tij jashtë vendit.
E megjithatë, shqiptarët e lartësuan – brenda dhe jashtë vendit. “Vështirë se ka një familje shqiptare pa një libër të Kadaresë”, shkroi David Binder në The Neë York Times në vitin 1990, pak pasi Kadare u arratis në Paris.
Kadareja ishte përmendur rregullisht për çmimin Nobel. Disa e kanë krahasuar atë me George Orwell, Franz Kafka, Gabriel García Márquez dhe Milan Kundera – të cilët gjithashtu shpesh iu drejtuan metaforës, humorit dhe mitit për të botuar histori kritike ndaj pushtetit shtetëror dhe kontrollit të dhunshëm. Në vitin 2005, Kadare mori çmimin e parë Man Booker International Prize (tani International Booker Prize), i cili më pas u dha për të gjithë veprën e një autori.
“I vetmi akt i mundshëm i rezistencës në një regjim klasik stalinist ishte të shkruash”, tha Kadare, pasi fitoi çmimin.
Romanet e tij, të mbështjellë me legjendë, të zhytur në satirë dhe shpesh të maskuar në metaforë, shpesh u jepnin lexuesve një dritare të qartë në psikologjinë e shtypjes.
“Shqipëria ka jetuar e izoluar, e varfër, e pushtuar pothuajse si një pasmendim nga marshimet dhe kundërmarshimet e Lindjes dhe Perëndimit, dhe rezistente kokëforte, me një kod të lashtë të dhunës hakmarrëse dhe gjakmarrjes”, shkruante Richard Eder në The Times në 2008. Kadareja na tërheq në çuditshmërinë e saj dhe ne dalim të çuditshëm për veten tonë”.
Këtu janë disa nga librat që përfaqësojnë më së miri veprën e Kadaresë.
Një shënim: Veprat e Kadaresë u botuan fillimisht në shqip, të ndjekura shpesh nga përkthimet në frëngjisht. Datat e dhëna këtu janë për botimet e para në gjuhën angleze.
“Gjenerali i ushtrisë së vdekur” (1971)
Kadare mori famë ndërkombëtare në vitin 1970, kur ky roman fantastik — i botuar për herë të parë në shqip në vitin 1963 — u përkthye në frëngjisht. Kritikët në Europë e quajtën atë një kryevepër.
Romani, i ardhur 20 vjet pas Luftës së Dytë Botërore, përshkruan një gjeneral italian që dërgohet përsëri në Shqipëri për të shpërbërë dhe riatdhesuar mijëra trupa ushtarësh italianë. Fshati është me qasje kërcënuese; italiani është egoist.
Por ajo që fillon si një alegori në dukje për epërsinë e Perëndimit zbërthehet pasi gjenerali injoron paralajmërimet e një prifti për kodet e lashta.
“Prilli i thyer” (1990)
Në këtë roman, Kadare ekzaminon dhunën, logjikën dhe shtrëngimin e gjakmarrjes. Një i ri hakmerret për vdekjen e vëllait të tij. Pastaj, ai ka 30 ditë për t’u fshehur përpara se djemtë e mbijetuar të familjes tjetër të shtien ndaj tij gjithashtu. Në armëpushim, fati i tij kryqëzohet me atë të muajve të mjaltit që kanë ardhur për të respektuar zakonet e fshatit të tij malor shqiptar.
Kadareja nuk gjykon për vrasjet e përgjakshme, të cilat duket se kanë përfshirë fshatin në cikle të dhunshme për dekada. Në vend të kësaj, ai zgjedh ngjarjet, si një rapsod që tregon një përrallë rrëqethëse.
“Pallati i ëndrrave” (1993)
Ky roman, një kritikë subversive dhe mallkuar e autoritarizmit, erdhi pasi Kadare u dëbua në një fshat të largët për një poemë që kritikonte Byronë Politike.
“Pallati”, ngjarja e vendosur gjatë Perandorisë Osmane, është një fantazi e një burokracie të madhe kushtuar mbledhjes së ëndrrave. Kadare vështron një shtet që ledhaton gjumin e qytetarëve për shenja mospajtimi – dhe raporton më të rrezikshmit.
“Romani është i zënë me këto vëzhgime të vogla të ditës, na vë në gjumë në një lloj pranimi jo të lehtë dhe më pas na trondit me spazma të papritura dhune”, shkroi David R. Slavitt në The Times në 1993.
“Ura me tri harqe” (1997)
Kadare udhëtoi shumë prapa në kohë – në vitin 1377 – për të shkruar këtë roman të hollë e të errët të vendosur në një kohë tjetër të tensionuar për Ballkanin. Tregimtari, një murg shqiptar, shikon teksa ushtritë e Turqisë shkelin. Derisa ushtarët afrohen dhe një urë ngrihet, pasiguria rritet dhe erërat ndryshojnë.
“Është e vështirë të humbasësh analogjinë me Europën Qendrore dhe Lindore sot, ndërsa perandoria sovjetike shpërbëhet dhe shtetet dikur në një gjendje të ngrirë nën sundimin komunist zgjohen ndaj një rendi të ri – dhe ndaj urrejtjeve të lashta etnike, të ngrira për një periudhë, por tani të shkrirë pa ndonjë humbje të dukshme të virulencës”, shkroi Patrick McGrath në kritikën e tij në The Times të vitit 1997.
“Pasardhësi” (2005)
Ky roman, një Whodunit* çorientues, ishte i pari që doli në Shtetet e Bashkuara pasi Kadare u nderua me Çmimin Ndërkombëtar Booker. Ai zhvillohet në vitet para vdekjes së Hoxhës dhe bazohet lirshëm në vdekjen, gjoja nga vetëvrasja, të pasuesit të tij të supozuar.
Trilleri kalon nëpër hamendjet, ankthin dhe pasigurinë e asaj që duket të jetë një mbulim komunist. Një thashethem frymëzon terror dhe një gisht i drejtuar kthehet. Pyetjet shtohen teksa shqiptarët presin një gjykim përfundimtar.
“Është një lloj e vërtete; e vërteta që gjendet në portretin e jashtëzakonshëm të tiranisë nga shkrimtari”, shkroi Eder në The Times në 2005. “Dita e ditës, dija është fuqi; mosnjohja është fuqia supreme e natës”.
“Muzgu i perëndive të Stepës” (2014)
Derisa Hoxha po shkëputet nga BRSS, Boris Pasternak – autori i “Doktor Zhivago” – shpallet fitues i çmimit Nobel. Një fushatë e gjerë kundër tij fillon në të gjithë Bashkimin Sovjetik në vitin 1958, e ndjekur nga narratori i Kadaresë – student në Institutin Gorki për Letërsinë Botërore në Moskë, ku dikur studionte edhe Kadare.
(Ai e përshkroi atë si “një fabrikë për fabrikimin e hakimeve dogmatike të shkollës së socialist-realizmit”.)
Përçarja kombëtare që po vjen fillon të ketë një efekt fizik te narratori pa emër: “Të gjitha pjesët e trupit tim ishin gati të shkëputeshin dhe të ribashkoheshin me vullnetin e tyre të lirë në mënyrat më të pabesueshme: mund të gjeja papritur se kisha një sy midis brinjëve, ndoshta edhe të dy sytë, ose këmbët e mia të lidhura me krahët, ndoshta për të më bërë të fluturoj”.
“Telefonata e një diktatori” (2023)
Në librin e tij më të fundit të botuar në anglisht, “A Dictator Calls” – i cili u përkthye nga John Hodgson dhe u rendit në listën e gjatë për Çmimin Ndërkombëtar Booker 2024 – Kadare i kthehet temave të diktaturës, pushtetit dhe represionit.
Ai gjithashtu kthehet te Pasternak.
Kadare riimagjinon një telefonatë të vitit 1934 mes Jozef Stalinit dhe Pasternakut, për arrestimin e poetit sovjetik Osip Mandelstam. Kadare bashkon faktet dhe ëndrrat për të rindërtuar thirrjen tre-minutëshe, duke krijuar “një histori magjepsëse të pushtetit dhe strukturave politike, të marrëdhënies midis shkrimtarëve dhe tiranisë”, shkruante Booker Prize në citatin e tij.
*Whodunit është një një tregim ose shfaqje për një vrasje në të cilën identiteti i vrasësit nuk zbulohet deri në fund.