Rreth 200 milionë euro, Kosova ka rënë dakord të pranojë 300 të burgosur të huaj nga Danimarka për pjesën e mbetur të dënimit të tyre. Kritikët thonë se marrëveshja përbën një precedent të rrezikshëm.
Ndërsa kullot lopën e tij, Faik Bajrami tregon me gisht shtëpinë e tij, një nga një rresht shtëpish me çati me tjegulla të kuqe dhe mure të zbardhura në fshatin Pasjak, 15 minuta me makinë nga qyteti lindor i Kosovës, Gjilani.
Lugina është si çdo tjetër në Kosovë – rreshta shtëpish, disa ende të papërfunduara, një minare, zhurma e fëmijëve që luajnë në një fushë.
Tetëdhjetë e gjashtë vjeçari Bajrami, i cili e ka kaluar tërë jetën në Pasjak, flet për shumë kosovarë kur thotë se nëse Kosova do të “përfitonte vërtetë”, ai do ta mirëpriste marrëveshjen. “Por unë e di që politikanët këtu do t’i mbajnë paratë për vete.”
Politikanët thonë se kjo është një situatë e favorshme për të gjithë. Sipas marrëveshjes, të cilën parlamenti i Kosovës e ratifikoi këtë vit, të burgosurit do t’i kryejnë dënimet e tyre në Kosovë dhe më pas do të deportohen në vendet e tyre të origjinës. I pari duhet të mbërrijë në Kosovë në vitin 2026.
“Kjo përcjell një mesazh tepër të qartë për kriminelët e dëbuar se e ardhmja e tyre, edhe gjatë dënimit të tyre, nuk do të jetë në Danimarkë”, tha ministri i drejtësisë i Danimarkës, Peter Hummelgaard, gjatë një vizite në burg në fund të shtatorit.
Grupet e të drejtave, megjithatë, thonë se marrëveshja paraqet shkelje të të drejtave të njeriut, pasi kërcënon qasjen e të burgosurve në kujdesin shëndetësor dhe vizitat familjare dhe i vë ata në rrezik dhune në burg të llojit që është dokumentuar në Kosovë.
“Ne kemi marrë ankesa shumë të besueshme për abuzim fizik – si grushte dhe shkelma ndërsa janë të prangosur”, tha Therese Rytter, drejtore ligjore e Institutit Danez Kundër Torturës (Dignity), për agjencinë daneze të lajmeve Ritzau në fillim të këtij viti.
Vetë Rytter i kishte inspektuar burgjet e Kosovës si nënkryetare e Komitetit të Këshillit të Evropës për Parandalimin e Torturës. Abuzimi fizik, citohet të ketë thënë ajo, është “pjesë e kulturës së burgjeve në Kosovë”.
Kritikët thonë se marrëveshja përbën një precedent të rrezikshëm.
“Vështirë t’i thuash ‘Jo’” Danimarkës anëtare të NATO-s
Danimarka është një nga 22 shtetet anëtare të Bashkimit Evropian që e njohin Kosovën si të pavarur.
Kur forcat e NATO-s hynë në ish-krahinën jugore serbe në vitin 1999, 800 ushtarë danezë iu bashkuan atyre, një prani që atëherë u ul në 35. Marrëdhëniet diplomatike të Danimarkës me Kosovën i janë besuar një ambasadori jo rezident në Vjenë.
Por edhe pse Danimarka nuk është një nga aleatët më të mëdhenj diplomatikë apo financiarë të Kosovës, deputeti Dimal Basha tha se Kosova do t’i merrte të burgosurit e Danimarkës “falas, sepse kjo nuk ka të bëjë me përfitime financiare, por me marrëdhënie”.
Basha, një anëtar i partisë në pushtet Vetëvendosje, ishte pjesë e një komisioni parlamentar që vizitoi burgjet e Danimarkës në vitin 2022, kur socialdemokrati Nick Hækkerup ishte ministër i drejtësisë.
Në një intervistë për BIRN, Basha tha se i tha Hækkerup në atë kohë: “Nëse doni t’i ndëshkoni këta kriminelë, thjesht dërgojini në Siri. Pse po paguani që ata të hanë në vendin tuaj pas të gjitha mundësive që u keni dhënë? Sigurisht, e di që nuk mund ta bëni këtë, por e kuptoj pse populli danez është i frustruar. Ata kanë një standard shumë të lartë dhe duhet ta mbajnë atë sepse kjo është ajo që i bën ata të ndryshëm nga pjesa tjetër e botës.”
Kosova, tha Basha, i është borxhlie Danimarkës anëtare të NATO-s për sulmet ajrore të aleancës ushtarake perëndimore të vitit 1999 që dëbuan forcat serbe dhe ndaluan një valë mizorish dhe spastrimesh etnike kundër civilëve shqiptarë të Kosovës.
“Duhet ta shikoni nga perspektiva jonë”, tha ai. “Për ne, është shumë e shenjtë ajo që NATO-ja bëri për ne kur ne po masakroheshin. Kështu që kur ata vijnë dhe ju kërkojnë një nder, është e vështirë t’u thuash ‘Jo’.”
Vetëvendosja argumentoi se marrëveshja do të ndihmonte në ngritjen e standardeve të burgjeve në Kosovë, duke pasur parasysh se burgu do të rinovohet sipas specifikave daneze dhe stafi danez i burgjeve do të trajnojë homologët e tyre kosovarë.
“Nuk do të përfitojë vetëm Danimarka, por edhe Kosova do të përfitojë nga të pasurit e një burgu me standarde më të larta, i cili eventualisht mund të përmirësojë kushtet për të burgosurit tanë”, tha deputeti i Vetëvendosjes, Vendenis Lahu. “Kjo është thelbësore sepse ne kurrë nuk do ta mbështesim këtë marrëveshje, nëse do të kishte qoftë edhe dyshimin më të vogël për shkelje të të drejtave të njeriut. Absolutisht jo.”
Marrëveshja u miratua në parlament në maj me 86 vota pro dhe shtatë kundër, pas më shumë se dy vitesh debate të nxehta dhe kundërshtimesh të opozitës.
Haki Abazi, ish-aleat i kryeministrit Albin Kurti, ishte një nga ata që votuan kundër.
“Kosova po eksporton rininë dhe shtresën e mesme të saj në vendet evropiane, ndërsa qeveria e saj sot vendosi të miratojë marrëveshjen për sjelljen e të burgosurve të rrezikshëm nga burgjet daneze në Kosovë”, shkroi Abazi në Facebook pas votimit.
“Kjo jo vetëm që dëmton imazhin e vendit dhe sigurinë në Gjilan dhe më gjerë, por ky vendim krijon edhe një precedent të rrezikshëm, ku për një grusht parash ata dërgojnë të burgosurit e tyre në Kosovë.
Hajredin Kuçi, një ish-ministër i drejtësisë nga radhët e Partisë Demokratike të Kosovës, PDK, tha për BIRN se ai kurrë nuk do ta kishte nënshkruar një marrëveshje të tillë.
“Të jeni të sigurt për këtë: imazhi ynë, imazhi i Shërbimit Korrektues të Kosovës, do të dëmtohet shumë më tepër se të gjitha paratë që po marrim nga kjo marrëveshje”, tha Kuçi.
“Cili është përfitimi aktual këtu? Nuk ka asnjë. Ne nuk jemi në një pozicion ku mund të importojmë standarde për shërbimin korrektues.”
Të burgosurit kosovarë gjithashtu do të humbasin, tha Qendra Kosovare për Rehabilitimin e Viktimave të Torturës, një OJQ që mbështet të mbijetuarit e torturës dhe formave të tjera të traumave të rënda, disa prej tyre të burgosur në burgjet e Kosovës.
Sipas marrëveshjes, të burgosurit që janë aktualisht në burgun e Gjilanit do të zhvendosen për t’u hapur vend atyre nga Danimarka.
“Nëse këta të burgosur transferohen në qendra të tjera burgimi, kjo do të çojë në mbipopullim, pasi këto qendra nuk kanë kapacitet për të burgosur shtesë”, tha Fatmire Haliti, avokate në qendër. “Nëse kjo ndodh, të drejtat e të burgosurve kosovarë do të shkelen.”
Burgjet daneze nën presion
Danimarka, e cila ka ndjekur disa nga politikat më të ashpra të imigracionit në Evropë në vitet e fundit, do të shpenzojë pesë milionë euro për rinovimin e burgut gjatë dy viteve të ardhshme, të kryer nga Kosova, por sipas specifikimeve të përcaktuara nga Danimarka.
Gjatë vizitës së tij në shtator, Hummelgaard, i ndjekur nga gazetarët, inspektoi një qeli dhe e përshkroi atë si “të këndshme”. Ngjante shumë si një qeli në burgun Vestre të Kopenhagës, tha ai.
Autoritetet e burgjeve në Danimarkë thonë se marrëveshja përfaqëson një zgjidhje të shpejtë dhe efektive për problemin urgjent të vendit të mbipopullimit të burgjeve. Në Danimarkë, shkalla e krimit ka rënë, por dënimet me burg janë përgjithësisht më të gjata, gjë e cila sjell probleme kapaciteti.
Por Bo Yde Sorensen, kryetar i Sindikatës së Oficerëve të Burgjeve Daneze, tha se qelitë e liruara do të mbusheshin përsëri shpejt – zor se kjo do të ishte një zgjidhje magjike për problemin e mbipopullimit.
Ai u tha mediave daneze se burimet do të investoheshin më mirë në përmirësimin e sistemit të burgjeve të Danimarkës.
“Nëse realisht dërgohen 300 persona në Kosovë, a do të ketë hapësira të lira? Jo”, tha ai. “Ato do të mbushen përsëri së shpejti.”
Komiteti i OKB-së kundër Torturës ka ngritur shqetësime në lidhje me planin, duke thënë se lëvizja e shtetasve të vendeve të treta jashtë vendit për të pritur deportimin mund të ketë një ndikim negativ në aksesin në të njëjtin lloj kujdesi shëndetësor që të burgosurit mund të presin të marrin në Danimarkë dhe në vizitat familjare.
Në vitin 2022, Instituti Danez për të Drejtat e Njeriut gjithashtu shprehu shqetësimin për pretendimet e mëparshme për torturë, përdorim të paligjshëm të forcës dhe abuzime të tjera në burgjet e Kosovës. Ai bëri thirrje që personeli danez të përfshihet në mbikëqyrjen e të burgosurve jashtë mureve të burgut, si gjatë transportit ose vizitave në spital, për të garantuar respektimin e detyrimeve ndërkombëtare të Danimarkës.
Marrëveshja përfundimtare përfshin përfshirjen e personelit danez dhe anëtarëve të OJQ-ve si vëzhgues me të drejtën për të bërë vizita të paparalajmëruara dhe për të marrë pjesë kur të burgosurit transferohen. Një guvernator danez do të bashkëmenaxhojë godinën me një drejtor lokal.
Vitin e kaluar, në raportin e tij për të drejtat e njeriut, Departamenti Amerikan i Shtetit ngriti shqetësime në lidhje me trajtimin dhe të drejtat e të burgosurve në Kosovë që nuk përmbushin standardet ndërkombëtare dhe përmendi akuza për praktika korruptive në mesin e zyrtarëve të burgjeve dhe keqtrajtim nga stafi, duke përfshirë abuzimin fizik.
Grupet e të drejtave kanë theksuar gjithashtu se çdo krim i ri i kryer nga të burgosurit potencialisht do të ndiqej penalisht sipas ligjit të Kosovës, duke çuar ndoshta në burgosje të mëtejshme.
Fyerje apo votëbesim?
Danimarka gjithashtu konsideroi marrëveshjet e burgjeve me Maqedoninë e Veriut dhe Shqipërinë, por në fund zgjodhi Kosovën.
Integrimi i saj ndërkombëtar i penguar pjesërisht nga mungesa e njohjes nga, në veçanti, mbajtësit e vetos në Këshillin e Sigurimit të OKB-së, Rusia dhe Kina, Kosova nuk është nënshkruese e marrëveshjeve kryesore ndërkombëtare për të drejtat e njeriut, por kushtetuta e saj thotë se të gjitha instrumentet ndërkombëtare të të drejtave të njeriut – duke përfshirë Konventën Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut dhe Lirive Themelore – janë drejtpërdrejt të zbatueshme.
Benjamin Haxha, zëdhënës i marrëdhënieve të jashtme për krahun rinor të Partisë Liberale Daneze, ishte pjesë e një delegacioni danez që vizitoi burgun në prill 2023.
“Është më lirë. Është i përshtatshëm. Është më pak e komplikuar të japësh me qira 300 qeli burgu në Gjilan”, tha Haxha, i cili është më origjinë nga Kosova. Duke pasur parasysh nevojën e Kosovës për investime, ai përshëndeti fokusin në përmirësimin e cilësisë së burgjeve të vendit.
“Me mediat dhe organizatat që i kushtojnë vëmendje të madhe, jam i sigurt se askush nuk do të guxojë të bëjë ndonjë gabim.”
Megjithatë, Soren Jessen-Petersen, një ish i dërguar danez i Kombeve të Bashkuara në Kosovë, tha se ishte një “fyerje” për Kosovën që ajo të trajtohej si një vend depozitimi për individë të padëshiruar.
“Është një dështim që Danimarka të ndihet e detyruar t’ia kalojë trajtimin e kriminelëve një vendi tjetër”, tha ai për BIRN. “Marrëveshja është pjesë e politikës skandaloze të Danimarkës që synon ndalimin e emigracionit në Danimarkë përmes shumë nismave të papërgjegjshme.”
Këto nisma përfshijnë përpjekjen për të përpunuar azilkërkuesit në Ruandë – një lëvizje aktualisht në pritje – dhe të ashtuquajturin “plan geto” i projektuar për të detyruar integrimin e komuniteteve të emigrantëve në shoqërinë daneze, në disa raste, duke shkatërruar blloqe të tëra, duke detyruar prindërit të fusin fëmijët e tyre në çerdhe shtetërore dhe duke vendosur dënime më të larta për krime, duke përfshirë dënimin kolektiv – me dëbim – të familjeve të tëra nëse një nga anëtarët e tyre dënohet.
Lulzim Beqiri, drejtor i Integrimit Evropian dhe Koordinimit të Politikave në Ministrinë e Drejtësisë së Kosovës, tha se marrëveshja duhet të merret si një votë besimi në sistemin e burgjeve të Kosovës.
“Të burgosurit tanë… trajtohen ashtu siç do të trajtoheshin në vendet shumë të zhvilluara evropiane, sepse ne e dimë vetë se çfarë do të thotë të keqtrajtohesh”, tha ai, duke iu referuar represionit të vuajtur nga shqiptarët e Kosovës nën Serbinë. “Kjo është arsyeja pse Kosova gjithmonë ka mbajtur një standard të lartë kur bëhet fjalë për ekzekutimin e sanksioneve penale.”
Në Pasjak, Erolisi, një kamerieri 27-vjeçar, dukej i pashqetësuar nga perspektiva e ardhjes së të burgosurve të huaj nga Danimarka që do të vuajnë dënimin e tyre pas mureve të burgut aty pranë.
“Ne nuk jemi të shqetësuar sepse nuk kemi pasur kurrë probleme më parë. Ai është një burg i sigurisë së lartë”, tha ai. Ndoshta, tha ai për BIRN, kjo do t’i “hapë një derë Danimarkës për të njohur Kosovën. Gjithsesi, është e njëjta gjë – një i burgosur danez, një shqiptar… I burgosuri mbetet i burgosur. Askush nuk hyn në burg se ka bërë diçka të mirë”.