Arratisja e Kadaresë në Francë në vjeshtën e vitit 1990 – Nga libri “Filllimet” i Preç Zogajt
Herën e tretë Kadareja erdhi në redaksi kur libri “Ëndrra mashtruese” ishte bërë gati për t’u nisur në shtypshkronjë. Na ftoi për kafe në hotel Dajti mua dhe Agrim Isakun. Për mua ishte një nder, por edhe Isaku që e kishte mik të afërt, u befasua pak. Me sa dukej Kadare ishte shumë i gëzuar për librin e ri dhe kishte dëshirë të na shprehte mirënjohjen. Ecëm më këmbë nga Shtëpia Botuese “Naim Frashëri”, që ndodhej në pjesën perëndimore të unazës së re, deri në bulevardin “Dëshmorët e Kombit”. Biseda vërtitej rreth temave të tij të asaj periudhe, si liria e fesë, liria e lëvizjes (po, po kam të dhëna se vazhdojnë të vrasin në kufi si xhelatë, pavarësisht se çfarë thonë!), pluralizmi politik (na thirri, me demek për konsultë dhe na tundi grushtin pa pikë turpi se pluralizmi është kali që ka shaluar reaksioni për të rrëzuar pushtetin popullor!).
Ndryshoi duke folur, u bë nevrik, dukej qartë se ishte gjer në grykë me mëdyshjet dhe hipokrizinë e regjimit. Nuk e dinim atëherë dhe nuk na tha se i kishte shkruar një letër të gjatë Ramiz Alisë, në të cilën e nxiste të shpejtonte në rrugën e reformave demokratike dhe, në shkëmbim, kishte marrë nga kryetari i shtetit, pas shumë ditësh, një përgjigje të ftohtë, të kalkuluar, në të cilën Presidenti i vinte në dukje shkrimtarit se ky nuk e kishte përmendur asnjëherë fjalën “parti” në intervistën që kishte dhënë për gazetën “Zëri i rinisë”. Kadareja ishte shumë skeptik se do të kishte hapje reale të vendit dhe vuante për ketë. Kur arritëm nën degët e varura rëndë-rëndë të pishave në oborrin e hotel Dajtit, pushoi se foluri.
Të tre ngjitëm të heshtur shkallët e jashtme, hymë në sallonin e madh me tavan të lartë dhe llampadarë të kohës së “paraçlirimit”, morëm djathtas, ecëm disa metra në një korridor te gjatë e të gjerë me tapet të kuq, përsëri djathtas përmes një dere të hapur dykapakëshe me kuadrate xhami dhe ja ku përfunduam në bar-bufenë e hotelit. Ata pak njerëz që po pinin kafe apo po shtynin kohën atje ngritën kokat dhe panë me kureshtje në drejtim të Kadaresë, me dëshirën për t’i tërhequr vëmendjen dhe për ta përshëndetur. Kadare nuk ua hodhi sytë, u ul në një tryeze të lirë afër derës.Unë e Isaku u ulën anash tij.
Një copë herë qëndruam pa folur duke pritur të na vinte porosia dhe duke gjerbur pastaj kafetë me një farë tensioni të çuditshëm. Një çast Kadare nxori nga xhepi i pantallonave një letër të shtypur me makinë shkrimi dhe na e dha ta lexonim. Ishte poezia “Kohë e pamjaftueshme”. Unë e kisha të njohur atë poezi. Edhe Agimi. Për të nderuar autorin u hoqëm sikur po e lexonim për herë të parë. Se si na erdhi pastaj, kur si të ishte shoku ynë i fëmijërisë, Kadare na tërhoqi vëmendjen me një prapamendim të dallueshëm te strofa e fundit:
I munduar gjer në çastin e fundit/ Nga mosthënia, nga pengu tragjik/ Një shenjë ndoshta të pakuptueshme/ Do t’ju bëj të gjithëve e do ik…
Mendja jonë e stërvitur në leximin dhe artikulimin e dykuptimësive nuk kishte asnjë vështirësi t’i dëshifronte këto vargje. Të lidhura me zhgënjimin e autorit, me faktin se ai kishte një ftesë për të shkuar në Francë bashkë me të shoqen, Elenën, dhe me hollësinë që qe përmendur shkarazi se edhe dy vajzat e tij kishin udhëtuar apo po udhëtonin jashtë shtetit, këto vargje ishin njoftimi i qartë i ikjes për të mos u kthyer kësaj radhe.
Pasoi një heshtje gati-gati liturgjike, në të cilën u konsumuan marrja dijeni prej të treve përse ishte fjala, përbetimi për të ruajtur sekretin, tronditja ime e brendshme dhe e Isakut gjithashtu, që do të humbnim kushedi për sa kohë nga jeta jonë shkrimtarin më të madh të vendit, miratimi dhe falenderimet tona të thella për atë që kishte vendosur të bënte më në fund, mirënjohja që na e kishte njoftuar e besuar atë sekret, lutjet e heshtura që t’i shkonte puna mbarë…
Dolëm nga bar-bufeja e hotel Dajtit dhe vazhduam drejt shtëpisë së tij në rrugën e Dibrës. Përbetimi i nënkuptuar na kishte ndryshuar të treve. Mua dhe Isakut na dukej sikur po e përcillnim Kadarenë në arratinë e tij, ndërsa ai e kishte përmbushur sakaq shpirtërisht largimin që do të përmbushte edhe fizikisht pas disa javësh.
Në trotuarin para librarisë “Flora”, Kadare u ndal në tendosjen për të thënë diçka që me sa duket po e bluante prej kohësh në mendje.
– Më foli një ditë dikush ana tjetër e rrugës: “Shoku Ismail, ç’po bën, populli pret nga ty një akt të madh”. E kishte më ligësi, a më të mirë, – ç’rëndësi kishte! Mirë, mo mirë, thashë me vete, po pse nuk bën ti një akt të madh, pse nuk shkon ti të digjesh me benzinë mu në mes të sheshit si Jan Palash në Çeki, ë? Pse s’e bën ti që s’ke bërë asgjë, pse i prisni të gjitha nga unë që kam bërë atë që ishte e mundur të bëja me librat e mi…
Ngjante sikur po replikonte me hijen e atij dikushit dhe me sa e sa vegime të tjera të ngjashme. Ishte lodhur nga barra e pritshmërive dhe e thirrjeve që ai, pikërisht ai, shkrimtari që kishte mbajtur e mbante Shqipërinë pjesë të botës me librat e tij, të bënte diçka të madhe, një sakrificë, një therori. Çfarë mund të ishte tjetër? Dallonte jo vetëm mungesë realizmi, por edhe keqdashje e ligësi në kallëpin e atij dikushit që kishte guxuar t’i thoshte “bëj diçka të madhe”. “Hidhu në zjarr, domethënë. Hidhu në zjarr të ngrohim duart ne, askushët! Mirë, atëherë, po e bëj gjënë e madhe, po iki, po hiqem nga skena, po ju lë vetëm për vetëm me regjimin”.
– Këtu do të shpërthejnë gjirizet! – tha papritur me një ton të rëndë plot pikëllim që nuk ia kisha dëgjuar ndonjëherë. E kishte përfshirë profecia e tij që s’mund të mos e çonte deri në fund: – Do të shpërthejnë, siç nuk mund ta merrni me mend, të gjithë do të vërsulen të bëjnë pis njëri-tjetrin, do të jetë e shëmtuar, e padurueshme!
Këtë nuk e kuptuam menjëherë, as unë, as Isaku, por brengën dhe parashikimin e tij për shpërthimin e gjirizeve do ta gjeja të zbërthyer në veprën e parë që do të shkruante në ekzilin e tij në Francë, “Pranvera shqiptare”, në të cilën, duke pikasur rreziqet e reja të një daljeje të shëmtuar të shqiptarëve nga robëria dhe tragjedia pesëdhjetëvjeçare, shkrimtari do të merrte dhe do të gdhendte në portën e exit-it të tyre psallmin e vjetër të Lekë Matrëngës:
Për ju të gjithë lutem: kërkoni ndjesë!
Kristianë të mirë, burra e gra.
Në emër të zotit, gjejeni mëshirën
Sepse asnjë prej nesh nuk është pa mëkate.
Kishim arritur afër “kufirit”, domethënë afër shtëpisë së Kadaresë. Ishte çasti për t’u ndarë. U ndamë, ai u zhduk në hyrjen e pallatit ku kishte apartamentin e tij, e përfytyruam duke ngjitur ngadalë shkallët e brendshme të atij pallati, ndërsa i kishim pohuar ndërkaq njëri- tjetrit, me një frymë, ndjesinë e ndërsjelltë se Kadare nuk do të kthehej në Shqipëri kësaj radhe. Se si nadukej. Në botën opake të kohës unë dhe Isaku dinim një gjë që ndoshta nuk e dinin kush tjetër, një gjë që padyshim do të shkaktonte tërmet të madh për regjimin e Tiranës. Ndiheshim të privilegjuar me sekretin tonë.
Nga dita kur Kadare mori avionin, filluam të numëronim ditët, në pritje të çastit kur ai do njoftonte nga Parisi moskthimin e tij.
Kaloi një javë, kaloi edhe një tjetër. Asgjë. Ishte një situatë e pagjasë ajo që ne po jetonim. Kishim perceptuar një arrati nga metaforat dhe shenjat e shkrimtarit, pa na thënë ai asgjë konkrete, kishim vënë një bast tonin për të gjitha këto, kishim jetuar e po jetonim akoma në epërsinë e një dijeje të sigurt, epërsi e cila sikur po na rrëshqiste nga duart, po venitej ngapak, po shndërrohej në padurim, dyshim, vuajtje. Po sikur ta kemi keqkuptuar? Po sikur të ketë ndërruar mendje? Po sikur të kthehet nga Franca dhe ta shohim si gjithnjë aty rreth orës dymbëdhjetë, në shkallët e jashtme të Lidhjes së Shkrimtarëve, duke tymosur një cigare si dikush që nuk e pi, por s’ka dashur t’ja prishë asaj që ia ka zgjatur, – “cigarja e një femre nuk mund të refuzohet “!
…E kishim menduar qysh në krye sa keq do të ndiheshim në momentin e parë kur të jepej lajmi i moskthimit të tij. Por kthimi i tij në rrethanat e krijuara do të ishte një goditje shumë më e rëndë. Kthimi në normalitet, me cigaren e trillit në buzë, si mbyllja me kapak të rëndë e sa e sa pritshmërive!
Nganjëherë më shkonte në mendje se Kadare ishte joshur e tërhequr në një lojë të ulët dhe të errët të vetë regjimit, që ndoshta nuk e donte më në Tiranë, nuk e donte më nëpër këmbë, ndërsa kushedi ç’po përgatiste për të mbijetuar. Rri, mos u kthe! Ne po t’i krijojmë kushtet të rrish! Je në Francë me gruan dhe me vajzat.Për herë të parë jeni jashtë shtetit gjithë familja. Nuk mund të thuash nesër u ktheva sepse po të mos kthehesha do të më internonin gruan dhe vajzat. S’kemi kë të internojmë.
Ishin ditë të vakëta, të squllura, të pabesa gjithashtu, mbushur me limontinë e varfërisë së përgjithshme, me rrotullimin në vend të shpresave për ndryshime, me shkëndijimet e izoluara, por të serta të shpirtit të revoltës, me lajmet fragmentare mbi përpjekjet e Ramiz Alisë për t’i zgjatur ditët socializmit me truke, makiazhe dhe ndihma nga jashtë. Tirana natën kridhej në trishtimin e shtuar të pllangave të errësirës në qendër të saj, që vinin duke u rritur e duke pushtuar qytetin në periferi, ngaqë kërkush nuk kujtohej ose nuk kishte mundësi të zëvendësonte llampat e djegura të shtyllave të ndriçimit.
Në një prej këtyre pragmbrëmjeve, ekzaktësisht më 24 tetor, kur ia kishte behur edhe një shi me pikatore si vetë varfëria e vendit, mbërriti lajmi se shkrimtari Ismail Kadare kishte kërkuar azil politik në Francë. Nuk do ta harroj momentin kur valët e radios “Zëri i Amerikës” shkarkuam mbi audiencën mbarëshqiptare zërin e tij të thellë, të veshur me solemnitet dhe emocion… Vendimi për të lënë vendin tim është vazhdim logjik i gjithë asaj që kam mbrojtur deri më sot në veprën time…
Deklarata e shkrimtarit shqiptar po bënte xhiron e botës. Në Shqipërinë e mbyllur fjalët e tij të rënda, me një vezullim të brendshëm shprese, sikur derdheshin nga një e çarë e qiellit. Në Tiranë binte shi.Mbretëronte kudo qetësia e një fundosjeje, faljeje dhe bekimi. Një ngazëllim i heshtur kishte veshur fytyrat e miqve të mi të ngushtë. Ndiheshim krenarë. Ne nuk ishim si ithtarët e Galileo Galileit, që kishin patur fatin e keq të zhgënjeheshin në fund me idhullin e tyre dhe të talleshin, paskëtaj, nga kundërshtarët. Idhulli ynë e kishte mbajtur fjalën që na kishte dhënë… me shenja.
Të shpërblyer në pritjen tonë dhe plot kureshtje për të mësuar reagimin e regjimit që po heshtte si një sfinks i tulatur, i thamë njëri-tjetrit natën e mirë për t’u takuar si gjithnjë të nesërmen, por tani në një Shqipëri tjetër, në një Shqipëri pa Kadarenë. Pas disa minutash, duke ecur në këmbë në rrugicën e ngushtë të lagjes ku kisha shtëpinë, diku afër qendrës spitalore, ndjeva të më pushtonte një valë e beftë dëshpërimi. Ishte si një therje e çliruar nga mpirja.Tani që isha vetëm me natën dhe shiun që binte si një gjë e lënë pasdore, tani që ishte bërë fakt, ikja e Kadaresë nuk kishte më shijen e gëzimit, por të zisë. Vendi papritur ishte varfëruar tmerrësisht shumë pa të. Një boshllëk i stërmadh ishte hapur, zembreku i kohës sikur po shpërdridhej me shpejtësi. Ishte njëlloj si të kishim humbur diçka që nambante të lidhur me mbrëmjet, mëngjeset dhe ëndrrat. Kadare ishte bërë për të mos e lënë vendin e tij, për të mos munguar gjatë, pavarësisht se kjo mund të ishte një barrë për të.
E nesërmja, e pasnesërmja dhe ditët e tjera me radhë do të vinin për t’i vënë gjërat në vendin e tyre. Përballë zhvillimeve dhe ngjarjeve që po mbruheshin në Shqipëri, mungesa e Kadaresë ishte më pjellore se prania. Në mungesë, ai filloi të shndërrohej me shpejtësi në një ikonë të ëndrrës europiane të mbarë brezit të ri.
Ikja e Kadarese në fund të muajit tetor 1990 u njoftua në një periudhë kritike, kur regjimi i Tiranës, pas goditjeve që kishte marrë nga ngjarjet e ambasadave dhe përpjekjet për demonstrata popullore në Shkodër, Tiranë, Kavajë, e tjerë, po rrekej të hapte një të ashtuquajtur periudhë ristabilizimi, nëpërmjet disa ndryshimeve për fasadë që kishin për qëllim të siguronin vazhdimësinë e tij.
Pikërisht në këtë kohë pezull të mbushur me zhgënjime, Ismail Kadare mori vendimin e tij historik, duke vënë një kufi të ri midis demokratizimit që predikonte regjimi dhe demokracisë që ëndërronte shumica e shqiptarëve. Deklarata e tij e paharrueshme e largimit ishte jo vetëm njoftimi i një akti, por edhe dokumenti i një platforme luçide për të ardhmen e Shqipërisë se re dhe Kosovës së re. Me zërin e intelektualit të vet më të njohur, kombi shqiptar i njoftoi mbarë botës aspiratat e veta për liri, demokraci, të drejta politike dhe kombëtare.
Historia nuk zhvillohet si një pjesë teatrale ku personazhet dhe gjithkush tjetër mund të lexojnë fundin para fillimit. Në politikë ngjarjet zbulohen duke ndodhur. Në ketë kuptim, ikja e Kadaresë në tetor të vitit 1990 ishte një akt politik dhe intelektual i guximshëm me efekte pozitive të jashtëzakonshme për kursin që morën zhvillimet demokratike të kohës në Shqipëri.
Ikja e tij prishi projektin e ndryshimeve për ndryshime, ndezi mendjet dhe shpirtrat e rinisë, përshpejtoi fillimin e lëvizjes demokratike studentore dhe mbarëpopullore të dhjetorit 1990. Studentët që u ngritën për të kërkuar pluralizmin dhe Shqipërinë europianë mbanin portretin e tij në duar. Kadare u bë një fjalë që ngrinte zemrat peshë dhe ndizte kudo në radhët e rinisë flakën e etjes për liri dhe demokraci. Gjithë çfarë thuhej kundër tij merrej si broçkull e një regjimi rrënjëdalë. Në ikjen e tij, ne shkrimtarët e rinj, kishim njohur çlirimtarin, udhëheqësin e ri, “Mandelën” tonë, që nuk e kishim në burg- për fat të keq ne nuk e dinim atëherë çfarë burrash të paepur merrnin frymë dhe prisnin orën e lirisë prapa mureve të trashë të burgjeve politikë të kohës-, por e kishim në mërgim dhe kjo ishte e njëjta gjë në fund të fundit. Ekzistenca e çlirimtarit kishte rëndësi, jo vendi ku ndodhej. Por edhe ne duhej t’i pohonim atij në një mënyrë a në një tjetër ekzistencën tonë, duhej të hynim në osmozë me të për ta bërë idenë e lirisë një ide mbizotëruse në të katër anët e vendit.