Ata u ngjitën natën, me qytetin në gjumë, dhe në mëngjes gjithçka ishte gati. Kishin zëvendësuar “carrilon-in” e Kullës Spasskaya, në muret lindore të Kremlinit, e cila për më shumë se tre shekuj kishte orientuar 35 kambanat të luanin notat e himnit perandorak carist, duke u sugjeruar atyre që dëgjonin fjalët e autokracisë së përjetshme: «O Zot, ruaj Carin / të fortë e madhështor / që mbretëron për lavdinë tonë / mbi armikun e tmerruar”.
Më 10 mars 1918, katër muaj pas revolucionit, muzika që zbriste katër herë në ditë nga 71 metrat e kullës më të bukur në Sheshin e Kuq, kushtuar Shpëtimtarit, duhej të ndryshonte gjithashtu. Tani edhe kambanat kishin për detyrë të lajmëronin ardhjen e Epokës së Madhe, e cila kishte krijuar “iskra-n” – shkëndijën – e destinuar t’i vinte flakën botës: dhe që nga ajo ditë e tutje erdhi tingulli i bronztë i Internacionales nga kulla madhështore.
Nuk ishte i vetmi njoftim. Dy trena specialë, të mbledhur me karrocat perandorake dhe kadifetë e Carit, ishin gati të niseshin në mbrëmjen e 10 marsit nga Shën Petersburgu me komisarët e qeverisë së re Bolshevike dhe me simbolet e kryeqytetit, i cili u zhvendos nga djepi i revolucion në Moskë në fshehtësi, pas një dekreti qeveritar, i aftë për të zgjidhur konkurrencën shekullore midis dy qyteteve në disa rreshta.
Moska u kthye në kryeqytet, duke anuluar vendimin e Pjetrit për të transportuar fronin në Shën Petersburg në 1712, me urdhër që më shumë se 600 familje duke përfshirë fisnikët, dinjitarët, artizanët dhe tregtarët të ndiqnin Perandorin.
Përsëri tani ministra, gjeneralë, diplomatë, zyrtarë, kancelarët dhe këshilltarët e shtetit mbushën trenat ende me monogramin e Nikollait II në dyer dhe nxituan drejt epokës së re pa pasur në krah – për herë të parë – Marshallët e Oborrit, odatarë që ruanin çelësin e artë, ndihmësit, kupëmbajtësin e madh, kryetarin e ceremonive. E ulur pranë Nadezhda Krupskaya dhe përballë motrës së saj, Lenini, për kujdesi udhëtoi me një tren të tretë të zakonshëm, 4001, pasi kapërceu rezistencën në parti ndaj propozimit për t’u kthyer në Moskë.
Vendimi u mor përpara nënshkrimit të paqes në Brest-Litovsk, nga frika se gjermanët mund të avanconin për të pushtuar Shën Petersburgun: nëse qyteti do të humbiste gradën e tij simbolike si kryeqytet, do të ishte më pak tërheqës strategjikisht për armiqtë. Prandaj ishte më mirë të zhvishej dhe të lihej i ekspozuar por lakuriq, duke i shpjeguar popullatës dhe burokracisë se transferimi ishte vetëm i përkohshëm.
Në realitet, Rusia, e cila u bë sovjetike me atë zgjedhje, vendosi instinktivisht të distancohej nga Evropa dhe si herë të tjera në histori braktisi magjinë amfibe të zhytur në ujërat e lëvizshme të Piterit për t’u mbrojtur në ngurosjen e kontinentit të Moskës.
Revolucioni konfirmoi divergjencën e dy fateve: Perëndimi evropian u kthye drejt detit, e zgjodhi atë si horizont, i kapërceu skajet e tij të fundit dhe kaloi oqeanin, Rusia jetoi natyrën e saj të dyfishtë euroaziatike duke u mbyllur në territor, pasi kishte zbutur ujin që rridhte nga Baltiku në Detin e Zi në rrjetet e lumenjve të mëdhenj që nga kohra të lashta: kur sovraniteti i Princit të Madh të Rusisë origjinale udhëtonte në rrymën e shenjtë të Dnieper-it, i cili çdo vit pas shkrirjes së akullit vizitonte territoret e tij ku mblidhte haraçet në mjaltë, dyllë, dru dhe lëkurë, dhe më pas kthehej në Kiev i lajmëruar nga tingulli i bririt.
Me pushtetin që u vendos në Moskë, morën formë dy natyra të ndryshme, rezultat i dy kulturave të ndryshme, duke projektuar në skenën evropiane dy pikat e reja kardinale që do të drejtonin modernitetin dhe do të shpiknin gjeopolitikën: Lindjen dhe Perëndimin.
Në njëfarë mënyre revolucioni e tradhtoi Shën Petersburgun që e kishte krijuar atë, duke mbrojtur inkubacionin e tij të gjatë në sheshe dhe ura, në kanale dhe në akull. Askush nuk e dinte se “vitet e argjendta” po mbaronin, kryeqyteti, si në një shpërthim të fundit krijimtarie dhe imagjinate, para se të humbiste titullin, po shpikte muzikë, shfaqje, forma të reja artistike, duke përhapur ngjyra, fjalë, formula dhe tinguj që çdo ditë zëvendësonte habinë e mbrëmjes së mëparshme dhe nuk ishte e qartë se ku mbaronte performanca dhe ku fillonte jeta, në misterin e zbehtë të paqartë të qytetit të gurtë i cili, siç kishte paralajmëruar Gogol, “gënjente në çdo orë, sepse gjithçka rreth tij është mashtrim”.
As kryengritja nuk e kishte zbrazur skenën e “Pitrit”, e cila vibronte natën si flaka e qirinjve, maskonte realitetin e lëngshëm me vellon e mjegullës që ngrihej nga Neva për të fshirë katet e fundit të pallateve të princërve dhe dritaret e ndriçuara të dhomave të poetëve: dhe gjithmonë, megjithatë, ilustronte rrënjët e së keqes, të mbajtura në fund të 13 shkallëve të zbritura nga Rodion Romanovich Raskolnikov, për të kryer në pak çaste të tmerrshme një krim që do të ndjekë dënimin e tij në 690 faqe.
Në mënyrë të pashmangshme, depresioni kishte goditur qytetin e sapodegraduar, pasi e kishte lejuar veten të përflatej nga ethet e revolucionit. Në pak muaj, me burokracinë e pamasë të administratës publike që nxitonte për të ndjekur kryeqytetin e ri (nga Sekretari i Kolegjit te Vlerësuesi Aulic, tek Shkëlqesia e Lartë Këshilltari i Shtetit, deri te Kancelarja e Perandorisë) Shën Petersburg regjistroi zhdukjen e 900 mijë banorëve, varfërimin, shtimin e papunësisë, spektrin e urisë, pasigurinë jo vetëm të rolit, por edhe të fatit.
I lindur për të qenë shpirti i perandorisë, zemra e së cilës megjithatë ishte Moska, çfarë fati do të kishte pasur qyteti, i gjymtuar nga identiteti i tij shpirtëror? Mund të shuhej, si tabelat mbi teatrin Luna Park ku Mayakovsky me një pulovër të verdhë qante duke lexuar vargjet e “Një re me pantallona”, apo si llambat e rrumbullakëta të rrugës përballë Alexandrinskij të mbushur me njerëz për Maskarad, apo edhe si fenerët fokusuar në prosceniumin e Mariìnskij në kërkim të “mjeshtërisë demonike” në baletin e Matilda Ksesinskaja, e preferuara e Carit: e cila në trazirat e qytetit kishte parë shtëpinë e saj në breg të lumit anglez të bëhej selia e Komitetit Qendror Bolshevik.
Piter, e cila në këngën e Pushkinit kishte hyrë në Moskë si “carina e re”, tani me rënien hierarkike u bë befas “e veja” dhe ky zi kolektiv shteronte energjinë e natës të poetëve të rrugës, mbushte me pëshpëritje Kuvendin Fisnik, çfrynte në përleshjet e gjelave në Golubyatnja, mblidhte të pagjumët në saunën e rrugës Konjusennaja, hapur gjatë gjithë natës, hallakatej në muhabete të pafundme në bordellotë popullore 50 kopekashe, shpejtonte ritmin e shfaqjeve të mbrëmjes, duke i bërë nervoz qentë e stërvitur në Cirkun Cinizelli.
Por me të mbërritur në Moskë, me rrethimin teknik të sekretarëve, operatorëve të centraleve, punonjësve të postës, përkthyesve, bolshevikët zbuluan se zyrat e Kremlinit të destinuara për qeverinë e re ishin të boshatisur, por ende të pa pajisura.
Duhej pritur: kushdo që hynte ose dilte nga hoteli Kombëtar në sheshin Maneggio atë ditë, mund të shihte kështu Leninin të ulur në valixhen e tij me pallton të mbështjellë mbi supe, dhe ministrat (minus Trotsky, i sapo emëruar Komisioner i Luftës, që ende qëndronin në St. Petersburg) të grumbulluar si turistë në sallën e hyrjes, mes klientëve që ngjiteshin e zbrisnin në gjashtë kate, me bagazhet dhe torbat e tyre të shpërndara përreth.
Për një javë, kreu i qeverisë punoi dhe fjeti në dhomën 107. Sapo hyri, hapi dritaren dhe shikoi qytetin dhe aktin e dytë të revolucionit: pas kapjes së Piterit, pushtimi I Moskës.
Kryeqyteti i ri, i vjetër, i përjetshëm ishte atëherë 777 vjeç, sipas legjendës. Ishte arka e thesarit të Rusisë, kështjella e saj, streha dhe misteri i fuqisë së saj: e lindur para çdo aventure politike, ajo u ringjall gjithmonë më pas.
Dy hapa larg nga Kombëtarja, brenda Portës së Ringjalljes që të çonte në Sheshin e Kuq, në kapelën e saj në miniaturë, Madonna Iverskaja vëzhgonte qytetin me fëmijën në krahë, e mësuar të merrte homazhet e Carit dhe gjithashtu përkuljen e tij të rrallë, çdo herë që Nikolai II vinte në Moskë.
Në gusht 1917, gjenerali Lavr Kornilov gjithashtu u gjunjëzua para ikonës së shenjtë, duke u lutur për bekimin e Virgjëreshës për projektin e tij të diktaturës kundër-revolucionare, përpara se të marshonte në Shën Petersburg, i bllokuar në natën e bardhë dhe si përfundim i arrestuar në një manastir.
Leninit iu desh të shmangte gabimet. Qyteti i kishte rezistuar Gardës së Kuqe, me përleshje të egra për tetë ditë: duhej frikësuar dhe joshur, me një projekt transformimi dhe modernizimi, duke shpëtuar profilin e tij historik.
Sikur plani i ri i elektrifikimit t’i kishte dhënë një tronditje kryeqytetit, kryqëzoheshin këtu projekte, vizatime, plane, harta dhe ëndrra rrokaqiejsh horizontale, monumente për Internacionalen e Tretë, lagje të reja të klasës punëtore si Sokoli, unaza transparente për të treguar “pushtetin popullor” në ekspozitën bujqësore.
Ishte kjo ideja urbane dhe artistike e “Novaya Moskva” për të rindërtuar 20 mijë hektarë të kryeqytetit të rizbuluar pas 206 vjetësh, duke iu besuar arkitektëve propagandën monumentale të shekullit të ri bolshevik, duke ruajtur kabalin e zhvillimit të saj koncentrik me një unazë të re gjigante, për të arritur te dritarja e xhamit me pesë cilindra të klubit të punëtorëve Burevestnik ose në shtëpinë e përbashkët për familjet, pa kuzhina private, por me një mensë për 780 njerëzish.
Është Moska ajo që “I merr mendjen Pasternakut”, me ishujt e bukurisë që “hyjnë në jetët tona përmes xhamave të dritareve”, ndërsa tingujt e patinave të hekurta të slitave përplasen me pellgjet, shkrijnë një përzjerje akulli, shpojnë mjegullën aty ku këmbanaret zhduken dhe nëse kaloni pranë konservatorit gjatë kohës së provës së mëngjesit, mund të hasni në muzikën që kumbon në skenë, pastaj e gjen rrugën e saj në dyert e hapura për pastrim dhe përhapet me hapa të mëdhenj nëpër rrugica.
Moska ku Mayakovsky përgjon “agoninë e një llambaku tullac” që “heq / në rrugë / një çorape të zezë”, dhe Anatoli Mariengof sheh të dashuruar që vrapojnë rreth Sucharevka-s duke blerë kilogramë miell për t’ua dhënë të dashurave të tyre, ndërsa Boris Jampol’skij ngjit shkallët e errëta ku jehona e shtëpive të vjetra të bashkëjetesës në Arbat kumbon, “me llambën e pluhurosur, dyert e zbukuruara me shkrime të turpshme dhe pas saj zhurmat e radios, me jetën e përbashkët që akordon të gjithën në të njëjtën gjatësi vale”.
Është “Moska e madhe, enigmatike” e Mikhail Bulgakovit, “tenxherja ku po gatuhet jeta e re”, e cila iu shfaq nën xham në stacion “në një bllok errësire dhe drite”.
Ai e gjen sërish atë kontrast në çatinë e Shtëpisë nëntëkatëshe të Sovjetit : nga atje lart humnera e kryeqytetit duket si e mbuluar nga diçka që nuk është as tym as mjegull, por një vello nga e cila dalin çatitë, oxhaqet, kupolat dhe mbi unazat e bulvarit gjurmët e dritave dhe rrezeve të ndritura “që dukej sikur dridheshin”.
Me drita, ja dhe zërat, sepse Moska flet, siç do të thotë Yuli Daniel, dhe Bulgakov dëgjon “mërmëritje, gumëzhitje nga brenda”. Dritat, tingujt dhe aromat. Aroma e “jashtëzakonshme” e jargavanëve, dita kur Mjeshtri takohet me Margheritën, “aroma shekullore e avullit dhe elektricitetit” në faqet e Nina Berberova-s, ku aroma e lëkurës së lagur I ngjitet shakullit të karrocave, stanjacioni rus shekullor që Pasternaku shkon të kërkojë në zyrat postare, “dyll vulosjeje, ngjitës marangozi, pambuk dhe jute për qepje torbash”. Derisa të arrijmë te pyetja e fundit nga Varlam Salamov, që do të jetë autori i “Përrallave Kolyma” mbi ferrin e dëbimit: «nën komunizëm a do të ketë akoma parfume»?
Por për Leninin, Moska tani nënkuptonte vetëm një gjë: Kremlinin. Cari ishte vrarë me të gjithë pasardhësit e tij, por kujtesa e tij mbijetoi, me vendet ku kishte kaluar historia e Romanovëve duke kërkuar ende përkushtim.
Ishte e nevojshme të ndiqeshe hija e fundit fatkeqe e Nikolaij, osesionin fetar dorëzuar Rasputinit nga Carina Alix, gjurma e sëmurë e Tsarevich Aleksei, të pushtohej hapësira e tyre perandorake, duke i dëbuar përfundimisht nga tradita popullore ku ata vazhduan të mbijetonin në kultin klandestin të nënshtetasve të përjetshëm: me fshatarët që u ofronin bukë e kripë mashtruesve të Careviçit të rremë dhe plakat që e mbanin llambën gjithmonë të ndezur përpara imazhit të shenjtë të familjes perandorake, të bindur megjithatë se një ditë perandori do të dilte nga misteri dhe ikona për t’u treguar sërish njerëzve të tij.
Kremlini I vetëm shpjegoi dhe sqaroi gjithçka, lartësoi dhe thithi gjithçka, personifikoi parimin rus të realitetit, të cilit edhe historia iu nënshtrua, duke u disiplinuar. Kushdo që e pushtoi dominonte vendin: kush jetonte aty u investua me autoritetin sovran të mbikqyrur nga 20 kulla dhe të ruajtur ndër shekuj nga dy kilometra e gjysmë mure deri në 17 metra të larta, 5 metra të trasha, me 1073 të çara të qëndisura.
Lenini kalon kullën Spasskaja dhe i sjell bolshevikët në faltoren perandorake, me komunizmin që u bë Shtet dhe hyri në kështjellë si mjeshtër, duke bërë të heshtin kambanat dhe duke mbyllur dyert e kishave të grupuara pikërisht këtu, brenda mureve, për të nderuar Zotin e Rusisë së bashku me Carin, në Katedralen e Fjetjes që bekoi të gjitha kurorëzimit dhe në Katedralen e Kryeengjëllit, faltore e mbretërve mesjetarë që dëshmuan revolucionin, të rreshtuar në varret e tyre. Ideologjia zëvendëson teologjinë.
Kremlinit i mungojnë ende telefonat dhe drita në zyrat e reja, por Lenini nuk pret, dhe zë dy dhomat e para të gatshme , pastaj zhvendoset në një apartament të vërtetë me një bibliotekë dhe 18 mijë libra në katin e dytë të ndërtesës së Senatit.
Emrat e shenjtë kudo dhe gjurmë perandorake, rrethuan shtetin bolshevik të sapolindur. Askush nuk arriti të gjente shkopin legjendar të Ivanit me gurët e çmuar të vendosur në kockën e njëbrirëshit, tendën e artë nën të cilën Katerina zbriti për të vizituar varret. Por mjaftonte të ngjiteshin 58 shkallët prej mermeri për të hyrë në dhomën e fronit dhe për të mbërritur përpara tendës së hermelinës, ku Cari ulej përpara 150 anëtarëve të Këshillit, me rrobën e tij të artë. Tani froni është zhdukur dhe në vend të tij ka një tryezë të gjatë bolshevike të mbuluar me një leckë të kuqe të ndezur.
Shumë liderë revolucionarë nuk e kishin parë kurrë pallatin e carëve, madje as Trocki, i cili nga e gjithë Moska njihte vetëm burgun e Butyrki-t, ku kishte qenë i burgosur për gjashtë muaj në fund të shekullit.
Ai hyri në Kremlin për herë të parë si Komisioner i Luftës dhe u vendos në Pallatin e Kalorësve, përballë Pallatit të Argëtimit. Vetëm një korridor e ndante nga Lenini, dhoma e ngrënies ishte e përbashkët.
Në ditët e para, Vladimir Ilyich dhe Lev Davidoviç shikuan rreth e rrotull mobiljet e thuprës, orën në oxhak që godiste në mënyrë indiferente orët për carët dhe bolshevikët, në pjatat e oborrit të zbukuruara me shqiponjën dykrenare që Stupishin vendoste në tavolinë në kohën e drekës.
Kudo, ankohej Trocki, “ai përgjonte fshehurazi të kaluarën” ndërsa ajo zbërthehej, dhe nga çdo pasqyrë e praruar “shpirtonte aroma e aristokracisë boshe”.
Për bolshevikët, me gratë e tyre, ishte një jetë grupore revolucionare: Lev Kamenev, i cili ishte martuar me motrën e Trotskit, gjithashtu shkoi të jetonte në Kalorësi, ku mbërriti shpejt Stalini, fillimisht në bashkëjetesë me Molotovin, pastaj me asistenten shumë të re Nadezda Allilueva, e cila u bë gruaja e tij dhe sekretare e Leninit: dhe që më 9 nëntor 1932 në ato dhoma ku më pas do të flinte e vetme, do të vdiste nga një goditje arme, të cilën Nikita Hrushovi do ta përcaktonte si “misterioze”.
Por në mars 1918 aventura sapo kishte filluar. Më shumë se 1 mijë njerëz punojnë në Kremlin, ka udhëkryqe familjesh, të afërm të thirrur për të jetuar brenda kalasë si motra e Leninit, Anna, mbrëmje të kaluara së bashku para një filmi, ushqime për një familje apo kolektive, megjithatë të përgatitura nga bolshevikët në kuzhinën e Kremlinit , edhe për t’u marrë në shtëpi, ndërsa kur revolucioni ka nxitim mund të hahet drekë në mensën e pallatit (300 gram mish ose peshk për person për vakt) ku ka gjithmonë havjar të kuq, i cili nga lufta nuk mund të eksportohet.
Stalini dhe Nadezhda jetojnë në një apartament më shumë të ndarë sesa të përbashkët, me një polic të armatosur gjithmonë jashtë derës, dhe ai dremitë në dhomë, shpesh pa shkuar as në shtrat, por ende pranë “vertushkas”, telefoni i lidhur me centralin qeveritar, me të cilin mund të telefononte këdo kudo.
Lenini punon në letrat e tij deri në pesë pasdite, pastaj shkon në apartament dhe kthehet në zyrë në orën shtatë për diskutimet e natës. Kërkon përpikmëri maksimale për fillimin e takimeve, cakton gjoba për ata që shkelin rregullin, ndalon duhanin në dhomën e tij, imponon ndërhyrje shumë të shkurtra për të gjithë.
Nga Kremlini ai monitoron efektet e NEP-it, për të rigjallëruar një ekonomi në vështirësi dhe dyqane shtetërore bosh. Ai menjëherë sheh një embrion të një klase borgjeze të ringjallur nga iniciativa private, lexon raportet që fotografojnë të rinjtë teksa hyjnë në restorante private me kamerierë që hapin derën në Teston, dokumentojnë bordellotë e Sheshit Trubnaya të cilat pas mesnate bëhen strofulla bixhozi deri në agim, spiunojnë sfidat e bilardos në Neglinnaya, regjistrojnë mbërritjen në Moskë të konjakut armen, numërojnë makinat që presin kthimin nga teatri Gitis të peliçeve aromatike dhe këpucëve të zeza të patentuara që vijnë nga Helsinki. Si do të përfundojë?
Në heshtjen e godinës së qeverisë, nga korridori, tani vetëm zhurma e butë e zjarrit dëgjohet në sobat me dru të Kremlinit. Për të shkuar te Lenini duhet të kalosh një dhomë të madhe katrore, ku punojnë tre sekretare të përhershme dhe një zëvendësues. Pastaj hyn në një zyrë me ndriçim të zbehtë me një tavolinë të madhe, masive, ministrore, me telefonin anash, tingujt e ulur dhe një dritë të kuqe që pulson me çdo telefonatë.
Në mure janë dy harta gjeografike midis rafteve rrotulluese të librave, para të cilave është një kolltuk për mysafirët. Një rreze drite bie nga llamba jeshile që duket lart, duke ndriçuar letrat mbi tavolinë.
Karl Marksi vëzhgon gjithçka, i thirrur si mbrojtës dhe dëshmitar në portretin e varur në të njëjtin mur që kishte ruajtur 300 vitet e mbretërimit të Romanovëve. Pak kilometra larg Moskës janë daçat e pushtetit, ku e gjithë Byroja Politike lëviz me pushime.
Thuhet se më e bukura është ajo e Molotov-it dhe Polina Zemcuzina-s, afër daçës së Stalinit, e cila në fakt preferon të shkojë tek ata për darkë.
Lenini dhe Nadezhda zgjodhën fshatin Gorki, me vilën e gjeneralit Rejnbot, ku parku i kujton Vladimir Iliçit gjelbërimin më të çrregullt të fshatit zviceran.
E ftuar papritmas, Angelica Balabanoff hëngri drekë në një tarracë të vogël të mbuluar, së bashku me pesë fëmijë fermerësh në zonë dhe dy mace: buka, sheqeri dhe djathi kishin mbërritur në Gorki nga fermerët e fermave aty pranë, një ritual popullor dhe homazh për mjeshtrin e ri të Kremlinit, dëshmi nderimi dhe nënshtrimi.
Duke u kthyer në Hotel National në Moskë, Angelica pa edhe anën tjetër të revolucionit, kur iu afrua një dijurnaja e vjetër, e cila tregoi me një gjest kasafortën e vendosur në mur: «Balabanoff? Të afërmit e saj i mbaj mend shumë mirë, aty i ruanin xhevahiret. Dhe sot, e gjora, ajo nuk ka as një copë bukë për t’ia fshehur minjve.”
Bota e vjetër dhe e re kundërshtonin njëra-tjetrën, vetëm disa hapa larg Kremlinit tashmë bolshevik. Duke u larguar çdo ditë me makinë nga tuneli nën kullën e Shëlbuesit, në kthesën e fundit Trotsky gjendej përpara një ikone të vjetër të mbijetuar, duke e bekuar atë.
Ai largohej menjëherë, por vetëm pasi kontrollonte çdo herë me një shikim që drita e adhurimit të shenjtë të ishte shuar.
